Başlık : OSMANLI’DA KADIN HAREKETİNİN ATEŞLEYİCİSİ: DERGİLER
Yazar : Ş.Nezih Kuleyin
Kadınlar hapsedildikleri karanlıktan kurtulmak için bir çığlık atmaya karar verdiklerinde; şu anda var olan kitle iletişim araçlarının, yazılı basın dışında hiçbirisi henüz keşfedilmemişti. 1869 yılının ağustos ayında Terakki Gazetesi devrim niteliğinde bir karar alıyor ve Terakki-i Muhaderat (Müslüman Kadının Yükselişi) adıyla kadınlara özgü bir ek yayınlıyordu. Yayının amacı Müslüman kadınlara, ilerlemeleri için gereken temel bilgileri vermek ve onları hurafelerden uzaklaştırmaktı.
Dergide, ayrıca evlilikte karşılıklı sorumluluklar üzerinde durulmuş “Ne erkekler kadınlara hizmetkâr ne de kadınlar erkeklere cariye olmak için yaratılmışlardır,” denmiştir. Ayrıca gazete çok eşlilikten ziyade tek eşliliği savunmuştur. Muhaderat, haftada bir kez olmak üzere 48 sayı yayınlanmıştır.” (1) Dergi, hızla çoğalacak olan kadın dergilerinin ilk işaret fişeği olarak kabul edilebilir. Genel olarak kadınlardan gelen mektupları yayınlaması bile kadınların ne kadar büyük bir çığlığı içlerinde barındırdıklarını ve kendi seslerini duyurmak için sahip oldukları enerjiyi ispat etmeye yetmişti.
Çok kısa bir süre sonra çiçek bahçesi anlamına gelen Şükûfezar, yayınlandı. Daha önceki dergilerden farklı olarak bu derginin sahibi Arife Hanım bir kadındı ve kadın yazarların çabası ile yayınlanıyordu. Dergi ilk sayısında amacını şöyle açıklayacaktı “Biz ki saçı uzun aklı kısa diye erkeklerin hande-i istihza ’sına hedef olmuş bir taifeyiz. Bunun aksini ispat etmeye çalışacağız. Erkekliği kadınlığa, kadınlığı erkekliğe tercih etmeyerek çalışma ve gayret yolunda olacağız.” Kadın hareketi kadın- erkek eşitliği için yola çıkmıştı.
Sonra on üç yıl kesintisiz olarak yayınlanacak olan ‘Hanımlara Mahsus Gazete’ yayın yaşamına girdi. Girişi o kadar kolay olmadı tabii ki. Dergiyi çıkarmak için Dahiliye Nezareti (İçişleri Bakanlığı)’ne başvuran Mehmet Tahir Efendi başvurusunda kadınların ilerlemesine hizmet etmek ve iffet dairesinde faydalı makalelerle günlük haberleri yazan bir dergi çıkartacağını belirterek başvurusunu yapsa da uzun süren bir soruşturmadan sonra “Maliye Tellal Başı Mehmet Sadık Efendi’nin kendisine kefaleti neticesinde” (2) ancak izin alabilmiştir.
“Kalem sahibi bütün kadınlara çağrıda bulunarak onları dergisinde yazmaya teşvik eden Mehmet Tahir kısa zamanda bu amacına ulaşarak zengin bir kadın yazar kadrosu oluşturduğu görülüyor. Makbule Leman, Nigâr Binti Osman, Fatma Aliye, Leyla Hanım, Emine Semiye, Gülistan İsmet gibi Tanzimat döneminin öne çıkan isimleri yanı sıra şiirleri, hikayeleri, makaleleri, çevirileriyle daha pek çok kadın yazar bu dergiye katkıda bulunmuş, kendi sorunlarını tartışmışlardır.” (3)
'Kadınlara Mahsus Gazete’ yayın hayatından 1908 yılında çekildikten sonra yeri çok sayıda dergi tarafından doldurulmaya çalışılmıştır. Onların adlarını burada vermekte yarar görmekteyiz. ‘Mehâsin’1908-1909 yılları arasında yayınlanmıştır. 1911 yılında yayın hayatına giren ‘Musavver Kadın Dergisi’ ancak yedi sayı çıkabilmiştir. 1908 yılında Selanik’te çıkan ‘Kadın Dergisi’ ancak bir yıl yayın yaşamında kalabilmiştir.
1913 yılına gelindiğinde Nuriye Ulviye Mevlan Civelek ‘Kadınlar Dünyası’ dergisini yayınlamaya başlamıştır. Kadınlar Dünyası günlük bir gazete olarak yayın dünyasına girmiş ve 100 sayı günlük olarak çıkmayı başarabilmiştir. Kadınlar Dünyası günümüz anlamıyla feminist bir yayın organıdır. Yayın hayatına girerken kendini şöyle tanımlamıştır. “Kadınlık hukuk ve menfaatini müdafaa eder, musavver gazetedir. Sahaifimiz cins ve mezhep tefrik etmeksizin Osmanlı hanımları âsârına küşadedir.” 1921 yılına kadar yayınlanmıştır. Kadın Dünyasının ekseninde kadın hareketi vardır. Bu konuda en cesur hareketleri yapmaktan çekinmemiştir. Müslüman kadın yazarların resimlerini basmış, düşüncesi ne olursa olsun kadın yazarların gazetede kendilerine yer bulmaları için elinden gelen her türlü çabayı göstermiştir. Bütün kadrosu kadındır.
Derginin imtiyaz sahibi Ulviye Nuriye Mevlan Civelek aynı zamanda Osmanlı Müdafaa-i Hukuk-ı Nisvan Cemiyeti (Kadın Haklarını Koruma Derneği) başkanıdır. İlk 1 Mayıs şiirini yazmış olan Yaşar Nezihe de hava kuvvetlerine destek bulmak ve kadınların da erkekler gibi uçabilecek cesarete sahip olduğunu göstermek amacıyla İstanbul üzerinde uçan Belkıs Şevket de yazarlar arasındadır. (Belkıs Şevket Hanım ile bu uçuşu gerçekleştiren Fethi Bey hava kuvvetlerini tanıtmak için İstanbul’dan Kahire’ye yaptığı uçuşta uçağı düşecek Cumhuriyetin ilanından sonra Fethiye ismi verilecektir). Ayrıca “Aziz Haydar, Emine Seher Ali, Mükerrem Belkıs, Atiye Şükran, Aliye Cevad, Sıdıka Ali Rıza, Safiye Biran, Yaşar Nezihe, Nimet Cemil, Sacide Nebile Akif” (4) gibi dönemin en ünlü yazarları kadrosunda yer alıyordu.
Kadınlar Dünyası kadına şiddete en büyük direnci göstermiştir. 1913 yılında yayınlanan bir sayısında zincire vurulmuş bir kadın fotoğrafının altında şöyle yazmaktadır.
“Hem cinsinize reva mı bu şiddet
Esir değiliz isteriz hürriyet”
Kadınlar Dünyası birçok teze konu olacak kadar etkin ve kapsamlı bir dergi olmayı başarmıştır. Yazımıza son verirken kadın hareketinin günümüze kadar etkin bir biçimde gelmesinin ateşleyicileri olan kadın dergileri ve onun fedakâr kadın yazarlarını selamlıyoruz.
KAYNAKÇA:
1. Kadın Dergileri. Gülden A. Pınarcı, Atılım Üniversitesi
2-3. Osmanlı’dan Cumhuriyete Kadın Dergileri, Kadın eserleri Kütüphanesi 2010.
4. Osmanlı Kadın Hareketi, Serpil Çakır, Metis Yayınları, Kasım 2016